(Stephen Swintek, Getty Images)

Ένα άρθρο της Annamaria Testa

Ονομάζεται φαινόμενο Dunning Kruger - έχοντας πάρει το όνομα αυτό από τους δύο ερευνητές του πανεπιστημίου Cornell που το περιέγραψαν το 1999 - το ύπουλο ψυχικό βραχυκύκλωμα το οποίο καταδικάζει κάποιον, που είναι ανίκανος στο να αντιλαμβάνεται την ανικανότητά του.

Το σύνδρομο είναι γνωστό, όμως ορισμένα πρόσφατα γεγονότα της επικαιρότητας μου υποδεικνύουν ότι δεν έχουμε ασχοληθεί ακόμα όσο θα έπρεπε. Επίσης, σήμερα που το διαδίκτυο δίνει παγκόσμια φωνή και προβολή (παραθέτω τον Umberto Eco) σε λεγεώνες ηλιθίων, το φαινόμενο Dunning Kruger φαίνεται να γίνεται όλο και πιο διάχυτο.

Κι όμως, δεν είναι και τόσο νέο αφού ήδη ο Σωκράτης – και είμαστε στον πέμπτο προ Χριστού αιώνα – προειδοποιούσε ότι  «σοφός είναι μόνο αυτός που γνωρίζει ότι δεν γνωρίζει, και όχι αυτός που νομίζει ότι γνωρίζει και έτσι αγνοεί και την ίδια του την άγνοια». Αλλά και ο φαραώ Ακενατόν (εδώ είμαστε στον δεκατοτέταρτο αιώνα προ Χριστού), δήλωνε ότι «ο τρελός είναι επίμονος και δεν έχει αμφιβολίες. Γνωρίζει τα πάντα εκτός από την άγνοιά του».

Η ιδιότητα του λεμονιού

Αυτό που κάνουν οι David Dunning και Justin Kruger, στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, είναι να μελετήσουν και να μετρήσουν πειραματικά την τάση των ανίκανων να υπερεκτιμούνται. Η έρευνα τους έχει ως αφετηρία ένα περίεργο γεγονός της επικαιρότητας: την ιστορία του McArthur Wheeler ο οποίος, έχοντας μάθει ότι μία ιδιότητα του χυμού από λεμόνι είναι να σε κάνει αόρατο, αλείφεται και πάει να ληστέψει μία τράπεζα.

Ο Dunning διαβάζει την είδηση και σκέφτεται ότι αν ο Wheeler είναι τόσο ανόητος για να κάνει τον ληστή, ίσως είναι ακόμα περισσότερο ανόητος για να καταλάβει ότι είναι εντελώς ανόητος. Έτσι, βρίσκει έναν τρόπο για να μετρήσει την ικανότητα αυτό-αξιολόγησης ορισμένων ομάδων φοιτητών σε διάφορους τομείς: από το λογικό συλλογισμό μέχρι τις γραμματικές γνώσεις, αλλά και για να συνδέσει το επίπεδο δεξιότητας με την ακρίβεια στην αξιολόγηση των επιδόσεων που είχε ο καθένας για τον εαυτό του.

Η ανικανότητα συχνά συνοδεύεται από έπαρση

Τα αποτελέσματα είναι αδιαμφισβήτητα. Οι ανίκανοι τείνουν να κάνουν επανειλημμένα δύο πράγματα: να υπερεκτιμούν δραματικά τις επιδόσεις τους και να υποτιμούν το μέσο όρο του επιπέδου των επιδόσεων του συνόλου. Η τάση των ανίκανων στο λάθος είναι καθολική και τέτοια που να αμφισβητεί μέχρι και τους πιο βασικούς κανόνες των μαθηματικών, όπως υπογραμμίζει ο ίδιος ο David Dunning σε ένα σύντομο χαριτωμένο βίντεο Ted-Ed.

Για παράδειγμα, μπορεί να συμβεί ότι σχεδόν το μισό (42%) μίας ομάδας μηχανικών θεωρεί ότι είναι μέρος του 5% που αποτελείται από τους καλύτερους. Ή: το 88% των αμερικανών οδηγών αυτοκινήτου θεωρεί ότι έχει υψηλότερες οδηγικές ικανότητες  από τον μέσο όρο (θεωρώ ότι το ποσοστό των Ελλήνων ίσως να είναι ακόμα πιο θεαματικό).

Συνοψίζοντας: η ανικανότητα συχνά συνοδεύεται από έπαρση και οι ανίκανοι έχουν αμέριστη εμπιστοσύνη στις ικανότητές τους. Δεν αντιλαμβάνονται τα όριά τους και αγνοούν τα λάθη τους. Τέλος, δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν τη δεξιότητα του άλλου, ενώ μπορούν να φτάσουν μέχρι και να την περιφρονήσουν.

Η καλή είδηση είναι ότι όσο υπάρχει πρόοδος στη μάθηση τόσο αυτή η πλασματική αίσθηση υπεροχής μειώνεται με ταχύ ρυθμό. Το παρακάτω γραφικό δείχνει πόσο περίεργο είναι αυτό που συμβαίνει.   

Το πραγματικό πρόβλημα είναι ότι όποιος είναι ανίκανος δεν νιώθει καμία ανάγκη να μάθει κάτι περισσότερο και τείνει να αναπαύεται στην κορυφή των πεποιθήσεων και της άγνοιάς του, κοιτάζοντας τον υπόλοιπο κόσμο αφ’υψηλού.

Το άλλο πρόβλημα είναι ότι ούτε οι πιο ειδικοί των ειδικών - ακριβώς επειδή έχουν επίγνωση του πόσο τα πράγματα μπορεί να είναι πολύπλοκα - φτάνουν ποτέ σε τέτοιο βαθμό εμπιστοσύνης των ικανοτήτων τους  όσο αυτόν φτάνουν οι μη-ειδικοί.

Όλα αυτά κάνουν το αποτέλεσμα του φαινομένου Dunning Kruger, εκτός από αφοπλιστικό, δυσκολότατο να αλλάξει. Και υπάρχουν δύο περαιτέρω επιπλοκές. Κατά πρώτων, οι ειδικοί και οι μη-ειδικοί συνήθως συνδιαλέγονται (και συγκρούονται) σε δύο διαφορετικά επίπεδα: οι ειδικοί μπαίνουν στην ουσία του θέματος, ενώ οι μη-ειδικοί – ενδυναμωμένοι μόνο από τις πεποιθήσεις τους – τείνουν να αμφισβητούν την αξιοπιστία και την αυθεντία των συνομιλητών τους, φέρνοντάς τους έτσι σε μία άβολη και  δυσάρεστη θέση.

Κατά δεύτερον, τα πιο έμπειρα άτομα (όπως και οι καλύτεροι φοιτητές) τείνουν να υποτιμούν τις γνώσεις τους και τις ικανότητές τους. Αν γνωρίζουν κάτι ή αν κάτι τους είναι εύκολο, θεωρούν ότι για όλους είναι το ίδιο και υποφέρουν από το σύνδρομο του απατεώνα: δηλαδή από τον φόβο ότι όσο μεγάλες και αν είναι οι ικανότητές τους, δεν είναι ποτέ αρκετές.

Εν ολίγοις, το σύνδρομο του απατεώνα είναι η άλλη πλευρά του φαινομένου Dunning Kruger. Κρίμα που η μία πλήττει τους ειδικούς και η άλλη δίνει το πλεονέκτημα (τουλάχιστον όσον αφορά στην αυτοπεποίθησή τους, και μέχρι να προσπαθήσουν να ληστέψουν μία τράπεζα) στους ανίδεους.

Το φαινόμενο Dunning Kruger είναι μία γνωστική προκατάληψη (cognitive bias): μία από τις πολλές διαστρεβλώσεις της ικανότητας κρίσης και λήψης αποφάσεων που προκαλείται από βιαστικές εγκεφαλικές διαδικασίες, βασισμένες σε προκαταλήψεις, παρεξηγήσεις ή ανεπαρκή δεδομένα.

Γεγονός βέβαια είναι ότι είμαστε όλοι επιρρεπείς σε διαστρεβλώσεις της κρίσεως. Η Wikipedia έχει δημοσιεύσει ένα μακροσκελέστατο κατάλογο. Μπορείτε να ψυχαγωγηθείτε ρίχνοντάς του μια ματιά, μόνο και μόνο για να γίνει κατανοητό με πόσους τρόπους μπορούμε να σφάλυμε στη σκέψη μας, εξαπατώντας τους ίδιους μας τους εαυτούς. Αλλά το να γνωρίζουμε ότι τα λάθη κρίσεως υπάρχουν, το να αμφιβάλλουμε  και να διατηρούμε μία δόση ισορροπίας, ρεαλισμού και ταπεινοφροσύνης μας βοηθά στο να σφάλλουμε κάπως λιγότερο και κυρίως στο να μην κρεμαστούμε στα ίδια μας τα λάθη.

Πηγές:

• Internazionale, Annamaria Testa

• Wikipedia

• APAPhycNET
• Quarz.com

Internazionale, Annamaria Testa